Ο Γιαννούλης Χαλεπάς υπήρξε κορυφαίος γλύπτης της σύγχρονης ιστορίας της Ελλάδας αλλά ταυτόχρονα έζησε μια τραγική ζωή με απίστευτες στερήσεις και το στίγμα της τρέλας. Έχουν γραφτεί αρκετά βιβλία γι’ αυτόν αλλά εδώ θα προσπαθήσουμε να ψηλαφίσουμε την τεράστια αυτή προσωπικότητα με τη βοήθεια της αστρολογίας.
Ίσως η παρεξηγημένη αυτή τέχνη να ρίξει λίγο φως στα κίνητρα, τις αδυναμίες αλλά και τις συνθήκες που οδήγησαν σε εκτροχιασμό τον σημαντικότερο γλύπτη που γέννησε ετούτος ο τόπος μετά από τους θρύλους της αρχαιότητας. Θα παραθέσουμε όμως και αποσπάσματα από βιβλία που έχουν γραφτεί γι’ αυτόν και αποκαλύπτουν πλευρές της προσωπικότητάς του. Ας τον γνωρίσουμε όμως πρώτα με μια σύντομη περιγραφή του βίου του.
Η Ζωή του Γιαννούλη Χαλεπά
Γεννήθηκε στις 14 Αυγούστου 1851, αν και υπάρχουν και διαφορετικές εκδοχές αφού οι βιογράφοι του δεν συμφωνούνε. Σαν ημερομηνία γέννησης αναφέρεται και η 24 Αυγούστου ενώ κάποιοι αναφέρουν γέννηση τον Αύγουστο του 1854. Σχετικά με αυτές τις εκδοχές θα πούμε κάτι παραπάνω σχολιάζοντας τον γενέθλιο χάρτη του. Ήταν το πρώτο παιδί της οικογενείας ενώ ακολούθησαν άλλα πέντε αδέρφια. Τόπος γέννησης ήταν ο Πύργος της Τήνου, με την πλούσια παράδοση σε μαρμαρογλύπτες. Ένας από αυτούς ήταν και ο πατέρας του, που είχε μαρμαράδικα εκτός από την Τήνο σε Σμύρνη και Βουκουρέστι.
Μεγαλώνοντας σε τέτοιο περιβάλλον, ο μικρός Γιαννούλης έδειξε από μικρός την αγάπη του για την αρχαία αυτή τέχνη. Ο πατέρας του μάταια προσπάθησε να τον κατευθύνει στο εμπόριο διορίζοντας τον σε σχετική θέση στη Σύρο. Έτσι, το 1869 η οικογένεια μετακομίζει στην Αθήνα ώστε ο Γιαννούλης να κάνει κανονικές σπουδές στο Σχολείο Τεχνών. Η πρόοδος του υπήρξε ραγδαία και με πολλούς επαίνους πήρε υποτροφία για το Μόναχο, όπου επίσης εντυπωσίασε συμμετέχοντας ήδη σε διεθνείς εκθέσεις. Όμως η υποτροφία κόπηκε και το 1876 αναγκάστηκε να γυρίσει στην Αθήνα όπου άνοιξε δικό του εργαστήριο και εργαζόταν πυρετωδώς.
Το 1878 έκαναν την εμφάνισή τους τα πρώτα συμπτώματα τρέλας με αυτοκτονικές τάσεις. Αναγκαστηκά σταμάτησε να δουλεύει και η οικογένεια του προσπάθησε να τον βοηθήσει οργανώνοντας και κάποια ταξίδια στο εξωτερικό για να ξεκουραστεί το μυαλό του, όπως σύστηναν τότε. Τελικά το 1888 τον έκλεισαν στο ψυχιατρείο της Κέρκυρας.
Το 1901 πέθανε ο πατέρας του και τον επόμενο χρόνο η μητέρα του τον έβγαλε από το ψυχιατρείο και τον πήρε μαζί της στην Τήνο. Η μητέρα του είχε πειστεί ότι αιτία της τρέλας του ήταν η τέχνη που αγαπούσε παράφορα κι έτσι του απαγόρευε να ασχολείται με την γλυπτική, σπάζοντας μάλιστα όσα προπλάσματα έφτιαχνε. Τελικά, η μητέρα του πέθανε το 1916 και τότε ο Χαλεπάς μπόρεσε να ασχοληθεί ξανά με τη γλυπτική, ζώντας όμως μέσα στην απόλυτη φτώχεια και έχοντας το στίγμα του τρελού.
Το 1925 οργανώθηκε μια έκθεση στην Αθήνα με τα καινούργια έργα του και το φιλότεχνο κοινό ανακάλυψε ξανά τον τρελό καλλιτέχνη. Το 1930 μετακόμισε στην Αθήνα, στο σπίτι ενός ανιψιού του, και έζησε μέχρι τα βαθιά γεράματα μέσα στις τιμές που καθυστέρησαν πολύ να έρθουν και εργαζόμενος αδιάκοπα σε πολλά γλυπτά ταυτόχρονα. Πέθανε το 1938 ανάμεσα στα μισοτελειωμένα έργα του.
Ανάλυση Γενέθλιου Χάρτη
Ο ακόλουθος γενέθλιος χάρτης είναι φτιαγμένος για τις 14 Αυγούστου 1851, κάνοντας τη διόρθωση των 12 ημερών για τη μετατροπή των ημερομηνιών από το παλιό στο νέο ημερολόγιο.
Πριν σχολιάσουμε τον χάρτη, να πούμε κάτι για τις διαφορετικές ημερομηνίες που δίνονται για τη γέννηση του Γιαννούλη Χαλεπά. Καταρχήν η γέννηση τον Αύγουστο του 1854 δεν φαίνεται πιθανή αφού ξέρουμε ότι το 1869 ήρθε με όλη την οικογένειά του για να σπουδάσει γλυπτική στην Αθήνα. Όσο κι αν είχε δείξει από πολύ νωρίς την καλλιτεχνική του κλίση, με δεδομένο ότι ο πατέρας του δεν έβλεπε με καλό μάτι την ενασχόληση του πρωτότοκου γιου του με την πατροπαράδοτη τέχνη, είναι απίθανο να αποφάσισε μια τέτοια μετακόμιση με τον Γιαννούλη να είναι μόλις 15 χρονών.
Αν επιλέγαμε σαν ημερομηνία γέννησης την 24η Αυγούστου 1851, η Σελήνη θα είχε μετακινηθεί στον Αιγόκερο και η Αφροδίτη στην Παρθένο. Ο βασικός λόγος που προτιμώ τον συγκεκριμένο χάρτη, είναι ότι η γέννηση στη Νέα Σελήνη (σύνοδος Ήλιου / Σελήνης) σε συνδυασμό με την αντίθεση με τον Ποσειδώνα ταιριάζει πολύ καλύτερα στην “αλαφροΐσκιωτη” φύση του απ΄ ότι ένας χάρτης με Σελήνη στον Αιγόκερο. Επίσης Σελήνη και Αφροδίτη στον Λέοντα ταιριάζουν με την μεγάλη ανάγκη που είχε για αναγνώριση. Μια ανάγκη που του στοίχισε και μάλλον είναι ένας από τους λόγους που τον οδήγησε στην τρέλα. Θα πούμε όμως περισσότερα γι’ αυτό αργότερα.
Έχουμε λοιπόν γέννηση την ημέρα της Νέας Σελήνης με τη Σελήνη να ολοκληρώνει τον μηνιαίο κύκλο της προσεγγίζοντας τον Ήλιο. Είναι ευκαιρία να αναφέρουμε εδώ τη σημαντική διαφορά ανάμεσα στη συγκεκριμένη θέση Ήλιου / Σελήνης και σε μια σύνοδο, με τη Σελήνη όμως να βρίσκεται μπροστά από τον Ήλιο, δηλαδή να ξεκινάει τον μηνιαίο κύκλο της. Κάθε όψη έχει σημασία αν είναι προσεγγίζουσα ή αποχωρίζουσα αλλά ειδικά στη συγκεκριμένη περίπτωση πρόκειται για μια διαφορετική φάση της Σελήνης. Το τέλος του μηνιαίου κύκλου, δείχνει άνθρωπο που αισθάνεται βαθιά μέσα του τη ματαιότητα της υπάρχουσας κατάστασης.
Έτσι έχει το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον αλλά ξέρει ότι κάτι πρέπει να χαθεί, να θυσιαστεί, στο παρόν για να ξεκινήσει αυτό το μέλλον, αφού ο κύκλος πρέπει να κλείσει οριστικά. Αυτοί οι άνθρωποι συχνά γίνονται μάρτυρες ή προφήτες της εποχής τους. Αν η Σελήνη είχε ολοκληρώσει τη σύνοδο με τον Ήλιο και ξεκίναγε τον καινούργιο κύκλο της, το μέλλον θα ήταν ήδη κάτι χειροπιαστό για τον άνθρωπο που με πολύ ενθουσιασμό και εγωισμό θα είχε ξεκινήσει για να αφήσει το στίγμα του στον κόσμο.
Αυτή η σύνοδος Ήλιου / Σελήνης βρίσκεται σε αντίθεση με έναν πολύ ισχυρό Ποσειδώνα στους Ιχθείς. Πριν σχολιάσουμε τη συγκεκριμένη όψη αξίζει να επισημάνουμε ότι όλοι οι αργοί πλανήτες (Κρόνος, Ουρανός, Ποσειδώνας και Πλούτωνας) είναι ανάδρομοι, δηλαδή βρίσκονται απέναντι από τον Ήλιο, όχι απαραίτητα σε αντίθεση.
Αυτό είναι μια ένδειξη ότι ο Γιαννούλης Χαλεπάς ήρθε αντιμέτωπος με τις ανάγκες της κοινωνίας στην οποία έζησε. Δεν ήταν εύκολο να βρει μια θέση σε αυτή αλλά αντιλαμβανόταν τα μηνύματα που αυτή εξέπεμπε και τα επεξεργαζόταν μέσα του, προσπαθώντας να τα εκφράσει.
Για τον λόγο αυτό έχει επιλεγεί ώρα γέννησης που να φέρνει τους προσωπικούς πλανήτες στο δυτικό κομμάτι του χάρτη (εκεί που ενωνόμαστε με τους άλλους) και τους μακρινούς πλανήτες στο ανατολικό (εκεί που είμαστε ο εαυτός μας). Με το συνειδητό του Εγώ προσπάθησε να προσεγγίσει τον κόσμο, νοιώθοντας όμως βαθιά μέσα του το βάρος αυτού του κόσμου.
Φυσικά η αντίθεση Ήλιου / Σελήνης με τον Ποσειδώνα φέρει μεγάλο μέρος ευθύνης για την υπερευαίσθητη φύση του. Ένας κατεξοχήν καλλιτέχνης που δύσκολα θα έβαζε όρια στον εαυτό του, σίγουρος ότι είναι προορισμένος για μια ανώτερη αποστολή. Το να θυσιαστεί για το όραμά του φαίνεται ότι ήταν πολύ πιο εύκολο γι’ αυτόν από το να συμβιβαστεί με μια δουλεία γραφείου, όπως τον προόριζε ο πατέρας του.
Η αντίθεση αυτή τοποθετήθηκε στον άξονα 6ου – 12ου οίκου γιατί είναι άμεσα συνδεδεμένη με την προσφορά του στον κόσμο αλλά και την επαφή του με το συλλογικό ασυνείδητο απ’ όπου εμπνεύστηκε και το οποίο εξέφρασε. Επίσης, ο 6ος οίκος της υγείας ήταν σίγουρα μια «καυτή περιοχή» του χάρτη του. Ο Ποσειδώνας βρίσκεται σε σύνοδο με τον Ωροσκόπο, του οποίου άλλωστε είναι και κυβερνήτης για να τονιστεί η Ποσειδώνια φύση του, πλούσια σε φαντασία, ταλέντο και λειψή σε πρακτικό πνεύμα.
Όμως μια τόσο ευαίσθητη φύση είναι το μόνο που χρειάζεται για να έχουμε έναν μεγάλο καλλιτέχνη; Μάλλον όχι. Έτσι είναι ώρα να μιλήσουμε για την πολύ σημαντική τριπλή σύνοδο Κρόνου / Ουρανού / Πλούτωνα στον Ταύρο, οι δύο πρώτοι σε σύνοδο απόλυτης ακριβείας. Καταρχήν το στοιχείο της Γης στον Ταύρο αλλά και στην Παρθένο (ζώδιο του Ήλιου) μας δείχνει ότι η καλλιτεχνική του φύση θα στρεφόταν σε κάτι χειροπιαστό για να εκφραστεί. Ξέρουμε ότι ήταν λάτρης και της μουσικής αλλά για την προσωπική του έκφραση έσκυψε πάνω στα ταπεινά υλικά της γης δίνοντας τους σχήμα και μορφή.
Επίσης η τριπλή αυτή σύνοδος στο Σταθερό στοιχείο του Ταύρου σε τρίγωνο με Ήλιο / Σελήνη και εξάγωνο με Ποσειδώνα, σίγουρα βοήθησε να υπάρξει κάποια σταθεροποίηση στις δύο πλευρές της αντίθεσης ώστε να μην ξεφύγει τελείως. Και βέβαια οι τρεις αυτοί πλανήτες στον Ταύρο και τον 2ο οίκο δείχνουν ένα αδιαπραγμάτευτο σύστημα αξιών, μια πορεία που μπορεί να έχει τα πάνω και τα κάτω της αλλά θα παραμείνει σταθερή.
Στο σύστημα αυτό των αξιών συνδυάζονται η ικανότητά του να χτίζει στέρεες δομές, να τις γκρεμίζει αμφισβητώντας τα πάντα και να μεταλλάσσεται σκοτώνοντας τον παλιό του εαυτό ώστε να αναγεννηθεί. Αυτά τα στάδια εκδηλώνονταν άμεσα στην τέχνη του μέσα από τις όψεις με την αντίθεση Ήλιου / Σελήνης – Ποσειδώνα αλλά και μέσα από τον κυβερνήτη της τριπλής συνόδου που βέβαια είναι η Αφροδίτη, σε σύνοδο με Ήλιο / Σελήνη.
Αναφέρεται ότι ο Γιαννούλης Χαλεπάς «ήτανε επίμονος, ευφάνταστος και ορμητικός. Πριν μπει ακόμα στην τέχνη, φανταζόταν τον εαυτό του για μεγάλα πράγματα». Στους χαρακτηρισμούς αυτούς μπορούμε να δούμε την επίδραση της αντίθεσης Ήλιου / Σελήνης – Ποσειδώνα που δίνει πίστη χωρίς όρια αλλά και τη δύναμη της τριπλής συνόδου στον Ταύρο. Μπορούμε επίσης να δούμε και τη θέση του κυβερνήτη της τριπλής συνόδου, της Αφροδίτης στον Λέοντα.
Με Σελήνη και Αφροδίτη στο Λέοντα είχε ανάγκη να φανεί και να κερδίσει την επιδοκιμασία του κόσμου. Σίγουρα δεν ήταν ο τύπος του μοναχικού καλλιτέχνη που δημιουργεί στην απομόνωση. Τουλάχιστον δεν ήταν πρόθεσή του να γίνει κάτι τέτοιο, άσχετα αν αναγκάστηκε τελικά γίνει, σκοτώνοντας μέσα του αυτήν έμφυτη ανάγκη. Θα πούμε όμως περισσότερα γι’ αυτό εξετάζοντας σημαντικές καμπές της ζωής τους.
Κυβερνήτης Ήλιου και Άρη είναι ο Ερμής που μόλις έχει μπει στο Ζυγό. Το ότι Ήλιος και Άρης, οι δύο πιο «αρσενικοί» πλανήτες του χάρτη κυβερνιούνται από τον Ερμή, το αρχέτυπο του «αιώνιου παιδιού» είναι ένα στοιχείο που δείχνει την απροθυμία του να ενηλικιωθεί προτιμώντας να αντικρίζει τον κόσμο με την αθωότητα και τον ενθουσιασμό του παιδιού. Αξίζει να επισημάνουμε ότι ο Ερμής βρίσκεται στη μέγιστη απόστασή του από τον Ήλιο. Αυτό σημαίνει ότι το προηγούμενο διάστημα κινούταν με μεγαλύτερη ταχύτητα από αυτόν αλλά τώρα έχει την ίδια ταχύτητα και στη συνέχεια θα κινείται πιο αργά αφήνοντας τον Ήλιο να τον πλησιάσει.
Το γεγονός ότι ο Ερμής έχει απομακρυνθεί στη μέγιστη απόστασή του από τον Ήλιο, σημαίνει κατ’ αρχήν ότι σε λίγο θα γυρίσει ανάδρομος, αλλά επίσης δείχνει μια διανοητική λειτουργία που έχει αποστασιοποιηθεί από το Εγώ και μπορεί να δράσει με αντικειμενικότητα. Σαν καλλιτέχνης είχε φυσικά την προσωπική σφραγίδα στα έργα του. Ωστόσο ο απομακρισμένος Ερμής τον βοήθησε να συλλάβει τις ανάγκες της εποχής του, να τις παντρέψει με την τεράστια κληρονομιά των θρυλικών γλυπτών της αρχαιότητας και να τις εκφράσει μέσα πάντα από το φίλτρο της προσωπικής του ματιάς.
Ο Ερμής, όπως και ο Δίας, βρίσκονται στο Ζυγό δηλαδή κάτω από την επίδραση της Αφροδίτης που τονίζει περαιτέρω την καλλιτεχνική του φύση. Η παρουσία τους στον 7ο οίκο είναι μια ένδειξη του πόσο πολύ πόθησε τον γυναικείο έρωτα. Όπως θα δούμε ήταν και αυτό μια ανάγκη που αναγκάστηκε να σκοτώσει.
Ο Δίας σαν κυβερνήτης του Μεσουρανήματος δείχνει την ισχυρή φιλοδοξία του να αφήσει το στίγμα του στον κόσμο. Κάτι που το πέτυχε βέβαια αν και το χάρηκε ελάχιστα. Η παρουσία του Χείρωνα σε σύνοδο με το Μεσουράνημα από τον 9ο οίκο μας δείχνει την απόρριψη που δέχτηκε για τις ιδέες του, την ταπείνωση που αναγκάστηκε να υποστεί αλλά και πως τα επώδυνα βιώματα από τα χτυπήματα της σκληρής του μοίρας έγιναν το σήμα κατατεθέν της καριέρας του. Βέβαια για να γίνει αυτό χρειάστηκε όλες οι άλλες ανάγκες να εξαληφθούν και να μείνει μόνο η βαθύτερη ανάγκη που δεν ήταν άλλη από την έκφραση του εσωτερικού του κόσμου μέσα από την τέχνη.
Σαν τελευταίο σχόλιο πάνω στον χάρτη, θα αναφέρουμε τη θέση των Δεσμών της Σελήνης. Με το Νότιο Δεσμό στον Αιγόκερο και 11ο οίκο φαίνεται πάλι η φιλοδοξία του για αναγνώριση, η αίσθηση υπεροχής που είχε και ο σημαντικός ρόλος που πίστευε ότι μπορεί να παίξει στην κοινωνία. Δύσκολα μπορούσε να συγχωρήσει στον εαυτό του την αποτυχία. Ο Βόρειος Δεσμός στον Καρκίνο και τον 5ο οίκο δείχνει μια κατεύθυνση στην προσωπική δημιουργικότητα και στο χτίσιμο ειλικρινών και στενών σχέσεων όπου θα μπορεί να εκφραστεί ο συναισθηματικός του κόσμος.
Γενικά ο άξονας των Δεσμών δείχνει μια κατεύθυνση προσγείωσης από τις απρόσωπες σχέσεις στις προσωπικές, από τα όνειρα στην χειροπιαστή δημιουργία. Οι Δεσμοί της Σελήνης σχηματίζουν τετράγωνα με τον Πλούτωνα και τον Δία. Επίσης, ο Νότιος Δεσμός σχηματίζει όψεις χιαστί με Άρη και Αφροδίτη. Οι θέσεις αυτές θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι δημιουργούν σχηματισμούς Μεγάλου Τετραγώνου και Yod αλλά προσωπικά προτιμώ να λαμβάνω υπόψη τέτοιους σχηματισμούς μόνο ανάμεσα σε πλανήτες.
Έχει ενδιαφέρον όμως να θυμόμαστε ότι σε κάθε διέλευση ενός πλανήτη από τις θέσεις των Δεσμών, πέρα από την επίδρασή του στο ευαίσθητο αυτό σημείο, θα δημιουργήσει έστω προσωρινά τους σχηματισμούς αυτούς.
Η Βύθιση στην Τρέλα
Ο Γιαννούλης Χαλεπάς γύρισε από το Μόναχο στην Αθήνα το 1876 επειδή διακόπηκε η υποτροφία που έπαιρνε. Αυτό του δημιούργησε μεγάλη απογοήτευση, όχι μόνο γιατί είχε αρχίσει να γίνεται γνωστός στην Ευρώπη συμμετέχοντας σε διεθνείς εκθέσεις αλλά και επειδή αναγκάστηκε να αφήσει έναν πρώιμο έρωτα που είχε στην Γερμανία. Στην Αθήνα άνοιξε δικό του εργαστήριο και εργαζόταν πυρετωδώς, 20 ώρες το 24ώρο όπως αναφέρεται. Εκείνη την περίοδο δημιούργησε μερικά από τα πιο διάσημα γλυπτά του.
Τα έργα του απηχούσαν τις κλασσικές σπουδές του και γενικά χαρακτηρίζονται σαν νεοκλασικά με στοιχεία από το ρομαντισμό και το ρεαλισμό. Τα θέματά του ήταν από την αρχαιότητα και συνέχισε την παράδοση της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής δίνοντας απαράμιλλη εκφραστικότητα στα πρόσωπα και στα σώματα. Επίσης είναι χαρακτηριστικό ότι τα έργα του ήταν εξαιρετικά ώριμα. Δεν ταίριαζαν δηλαδή σε κάποιον που μόλις έχει τελειώσει τις σπουδές του.
Ωστόσο τον χειμώνα του 1877 προς 1878 έκαναν την εμφάνισή τους τα πρώτα συμπτώματα τρέλας, που μετά από λίγο τον ανάγκασαν να σταματήσει τη γλυπτική. Υπάρχουν διάφορες αιτίες που έχουν αναφερθεί για την εξέλιξη αυτή. Κυρίως τονίζεται ο ανεκπλήρωτος έρωτας του για μια όμορφη συγχωριανή του. Ένα ειδύλλιο που έληξε άδοξα επειδή δεν τον ήθελαν οι γονείς της.
Όπως είπε ο ίδιος από την κοπέλα αυτή εμπνεύστηκε πολλά έργα του αλλά η μορφή της μάλλον δεν σώζεται σε κανένα αφού τα έσπαγε και τα έφτιαχνε από την αρχή. Επίσης ένας λόγος που έχει αναφερθεί για την τρέλα του είναι η υπερκόπωση, αφού όπως είπαμε δούλευε όλη μέρα. Σίγουρα ρόλο έπαιξε και η κακόπιστη κριτική που δέχτηκε από το καλλιτεχνικό κατεστημένο της εποχής. Σαν μαθητής της γλυπτικής είχε συνηθίσει σε διθυραμβικά σχόλια για τα έργα του.
Πλέον όμως είχε ξεπεράσει αυτό το στάδιο και δεν ήταν ένας μαθητευόμενος αλλά ουσιαστικά ένας ανταγωνιστής των καθιερωμένων καλλιτεχνών. Έτσι, τα γλυπτά του χαρακτηρίστηκαν «μαρμαράδικα» και τα σχέδια του «σκίτσα ελαφρά». Τα έργα του ήταν πραγματικά υπέροχα και μέχρι σήμερα θεωρούνται σταθμός για την ελληνική γλυπτική. Αλλά φαίνεται ότι η ευαίσθητη φύση του δεν μπορούσε να αντέξει την άδικη κριτική αλλά ούτε και να παίξει με τους κανόνες του κατεστημένου. Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί ότι υπήρχε κι ένα οικογενειακό ιστορικό τρέλας αφού ένας αδερφός του αυτοκτόνησε και μία αδερφή του θεωρούνταν τρελή.
Ας δούμε όμως τι συνέβαινε στον γενέθλιο χάρτη του εκείνη την περίοδο και συγκεκριμένα για την πρωτοχρονιά του 1878. Στον ακόλουθο τριπλό χάρτη έχουμε τις γενέθλιες θέσεις στο κέντρο, τις προόδους (δευτερεύουσες κατευθύνσεις) στον εσωτερικό δακτύλιο και τις διελεύσεις (transit) στον εξωτερικό.
Στις προόδους βλέπουμε ότι ο Ερμής έχει πια γυρίσει ανάδρομος και βρίσκεται σε σύνοδο με τον προοδευμένο Ήλιο, ενώ πολύ κοντά είναι και η Αφροδίτη. Στις διελεύσεις, ο Πλούτωνας βρίσκεται σε τετράγωνο με τη γενέθλια Αφροδίτη, ο Ουρανός σε σύνοδο με τη γενέθλια Σελήνη, ο Ποσειδώνας βρίσκεται σε σύνοδο με γενέθλιους Κρόνο / Ουρανό ολοκληρώνοντας ένα μακροχρόνιο πέρασμα από την τριπλή σύνοδο στον Ταύρο, ενώ ο Χείρωνας ετοιμάζεται να ξεκινήσει το δικό του πέρασμα από την τριπλή αυτή σύνοδο. Ο Κρόνος έχει μόλις περάσει από τον Ωροσκόπο. Επίσης ο άξονας των Δεσμών της Σελήνης βρίσκεται πάνω στη γενέθλια Αφροδίτη.
Το ότι υπήρχε τόση δράση στο ωροσκόπιο του δεν είναι απαραίτητα κακό και μπορεί να εξηγήσει τη μεγάλη δημιουργικότητα εκείνη την περίοδο. Ειδικά το πέρασμα του Ποσειδώνα από την αρχή του Ταύρου θα απογείωσε την φαντασία αλλά και τις προσδοκίες που είχε. Όμως οι δύσκολες όψεις που δέχονταν οι γενέθλιες Σελήνη και Αφροδίτη στον Λέοντα φαίνεται να έπληξαν την ανάγκη του για αναγνώριση. Ίσως θα ήταν καλύτερο να πούμε την ανάγκη του να τον θαυμάζουν. Όπως είπαμε την περίοδο εκείνη δέχτηκε σκληρή και άδικη κριτική, που δεν την είχε συνηθίσει και δεν μπορούσε να την αντέξει.
Είχαμε πει ότι ο γενέθλιος Ερμής που βρίσκεται στη μέγιστη απόσταση από τον Ήλιο δείχνει μια ικανότητα για αντικειμενική ματιά και σύνθεση. Τώρα όμως που στην προοδευμένη κίνηση τους βρίσκονται σε σύνοδο, αυτή η ικανότητα έχει χαθεί. Καταρχήν να πούμε ότι ο Ερμής γύρισε ανάδρομος όταν ήταν 18 χρονών, δηλαδή με το ξεκίνημα των σπουδών του στη γλυπτική.
Έτσι, από την αρχή που ασχολήθηκε συστηματικά με την τέχνη του, το έκανε με μια τάση αμφισβήτησης και ενδοσκόπησης. Ο Ερμής έχει πια γυρίσει στην Παρθένο, ζώδιο της κυριαρχίας του, αλλά είναι σε σύνοδο με τον Ήλιο. Η απόσταση που τους χώριζε έχει χαθεί και πλέον η έκφρασή του είναι τελείως υποκειμενική και διαισθητική. Η σύνοδος αυτή είναι η αρχή του κύκλου Ήλιου / Ερμή. Η αρχή της περιπλάνησης στα βάθη του μυαλού του.
Έχει όμως ενδιαφέρον να δούμε τι συνέβαινε τότε στο μυαλό του μέσα από τα έργα του. Δύο έργα που δούλεψε εκείνη την εποχή και με τα οποία θα ασχολιόταν σε διάφορες παραλλαγές σε όλη την υπόλοιπη ζωή του, ήταν η «Μήδεια» στη σκηνή που σκοτώνει τα παιδιά της και ο «Σάτυρος που παίζει με τον Έρωτα». Η εμμονή του με τη Μήδεια θα πρέπει κάτι να δείχνει για τη σχέση με τη μητέρα του, που η αγάπη της για τον πρωτότοκό της έγινε φυλακή.
Το έργο αυτό που όπως αναφέρεται ήταν μνημειακών διαστάσεων το κατέστρεψε. Η σύνθεση του Σάτυρου που παίζει με τον Έρωτα είναι από τα διασημότερα γλυπτά του και υπάρχει στην Εθνική Γλυπτοθήκη. Δείχνει τις δυο πλευρές του έρωτα που προσπαθούσε να συνθέσει. Από αστρολογικής σκοπιάς είναι οι δύο πλευρές της Αφροδίτης, στον γήινο Ταύρο και στον Αέρινο Ζυγό. Με πέντε πλανήτες στα δύο αυτά ζώδια ήταν ένα θέμα που κυριαρχούσε μέσα του. Ας δούμε τι λέει ο ίδιος για τη σχέση του με το Σάτυρο:
«Έκανα όλο Σατύρους. Τότε έκανα και το κεφάλι του Σατύρου που χάρισα στον ανιψιό μου. Κόντεψα όμως να τον χαλάσω κι αυτόν. Τι δεν του πέταξα για να τον σπάσω. Βλέπετε; Εδώ είναι ο πηλός, που του πέταγα στα μούτρα κι εδώ μολυβιές και ξυσίματα με τα νύχια. Ήθελα να σταματήσω το σαρκαστικό του γέλιο, που με πείραζε. Πάνω στη τρέλα μου θαρρούσα πως με κορόιδευε. Κι όμως τον αγαπώ. Στάθηκε καλός για μένα, με βοήθησε στην αρρώστια μου.»
Ο Σάτυρος που Παίζει με τον Έρωτα (1877)
Η περίοδος αυτή τελειώνει με την δημιουργία του διασημότερου έργου του, την «Κοιμωμένη». Ένα επιτύμβιο γλυπτό που υπάρχει στο πρώτο νεκροταφείο Αθηνών. Φτιάχτηκε από τη φωτογραφία μιας κοπέλας, τη Σοφίας Αφεντάκη, που έφυγε πρόωρα από τη ζωή. Πέρα από την απαράμιλλη εκφραστικότητα είναι χαρακτηριστικό ότι η μορφή δεν δείχνει πεθαμένη αλλά σαν να έχει πλαγιάσει για λίγο να ξεκουραστεί. Ήταν τέτοια η εντύπωση που προκάλεσε το γλυπτό αυτό ώστε να ειπωθεί πως γνώριζε τη νεκρή και ο θάνατός της ήταν αιτία της τρέλας του, κάτι που βέβαια δεν ευσταθεί.
Η Κοιμωμένη (1877)
Όπως έχουμε πει, μεσολάβησαν περίπου 10 χρόνια από τα πρώτα συμπτώματα τρέλας, μέχρι να κλειστεί στο ψυχιατρείο. Στο διάστημα αυτό η οικογένειά του προσπάθησε να τον συνεφέρει και κυρίως η μητέρα του ήταν αντίθετη στον εγκλεισμό του. Αν ξανακοιτάξουμε τον παραπάνω χάρτη θα δούμε ότι επόμενα χρόνια ο Ουρανός σχημάτισε σύνοδο με το γενέθλιο Ήλιο, ο Πλούτωνας συνέχισε τα τετράγωνα του με γενέθλια Σελήνη και Ήλιο ενώ ακολουθούσε και ο Ποσειδώνας με τις ίδιες όψεις. Ο Χείρωνας σχημάτισε σύνοδο με την πολυαστρία στον Ταύρο και οι προοδευμένοι Ήλιος / Αφροδίτη ήταν σε σύνοδο με το γενέθλιο Ερμή. Είναι προφανές ότι δύσκολα θα έβρισκε την απαιτούμενη ηρεμία.
Ωστόσο αξίζει να αναφέρουμε ότι το 1888, χρονιά που τελικά μπήκε στο ψυχιατρείο της Κέρκυρας, Πλούτωνας και Ποσειδώνας ήταν στην αρχή των Διδύμων. Πέρα από το τετράγωνο με το γενέθλιο Ήλιο του, οι δύο πιο αργοί πλανήτες ετοιμάζονταν για τη σύνοδο τους που συμβαίνει κάθε περίπου 500 χρόνια. Μία ολόκληρη εποχή τελείωνε τότε και μία άλλη ξεκινούσε, αυτή που γενικά ονομάζουμε «σύγχρονη εποχή». Είναι χαρακτηριστικό ότι την χρονιά του εγκλεισμού του Χαλεπά, στη Γαλλία παραφρόνησε ο Βίνσεντ βαν Γκογκ και έκοψε το αριστερό του αυτί, με αποτέλεσμα να εισαχθεί σε ψυχιατρείο. Επίσης τότε έπαθε νευρικό κλονισμό ο Φρειδερίκος Νίτσε και μπήκε κι αυτός σε ψυχιατρική κλινική. Το τέλος μια εποχής αφορά όλη την ανθρωπότητα αλλά για κάποιους που διαθέτουν πιο ευαίσθητες κεραίες οι επιπτώσεις είναι πιο δραματικές.
Κλείνοντας την ενότητα αυτή, ας παραθέσουμε την ένορκη κατάθεση – μαρτυρία με την οποία έγινε ο εγκλεισμός του στο ψυχιατρείο.
«Ορκιζόμεθα ότι ο Γιαννούλης Χαλεπάς έπαθεν τας φρένας, το πρώτον, κατά το 1879 έτος. Τα πρώτα της φρενοπαθείας συμπτώματα ήταν γέλως άνευ λόγου, φόβοι, ενίοτε περί της ζωής του, ενίοτε επετίθετο κατά του πατρός του και των οικείων του, έπασχεν ονειρώξεις συνεπεία αυνανισμού προελθόντος εξ αποτυχόντος έρωτος και λίαν πιθανώς τούτον είναι η κυρία του νοσήματος αιτία. Ακολούθως απεπειράθη πολλάκις ν’ αυτοχειριασθή. Εγένετο χρήσις της οικείας θεραπείας άνευ αποτελέσματος προϊόντος μάλιστα του χρόνου, έβαινε και βαίνει επί τα χείρω. Ώστε ήδη καθίσταται επικίνδυνος, διότι όχι μόνον κατά των γονέων κι οικείων επιτίθεται, αλλά και κατά του τυχόντος: ώστε ο πατήρ του είναι αναγκασμένος να τον έχει αδιαλείπτως υπό φρουράν. Αι ονειρώξεις κι αι προς τον αυνανισμόν τάσεις εξακολουθούσι. Λαβόντες υπ’ όψιν τα ανωτέρω βεβαιούμεν ότι είναι απόλυτος ανάγκη η εισαγωγή τούτου εν τίνι φρενοκομείω προς αποφυγήν απευκταίου».
Έτσι λοιπόν, σε μια εποχή που ο αυνανισμός και οι ονειρώξεις θεωρούνταν συμπτώματα τρέλας, ο Γιαννούλης Χαλεπάς κλείστηκε στο ψυχιατρείο, ή μάλλον στο φρενοκομείο όπως λέγονταν τότε.
Η Ανάδυση από την Τρέλα
Το 1901 πέθανε ο πατέρας του και τότε η μητέρα του έβγαλε τον Γιαννούλη Χαλεπά από το ψυχιατρείο και τον πήρε μαζί της στην Τήνο. Πριν φτάσει όμως στην Τήνο έκανε μια στάση στην Αθήνα όπου ζήτησε από τον γνωστό του γλύπτη Θωμά Θωμόπουλο να κάνουν μια επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Είναι χαρακτηριστική η διαύγεια με την οποία παρατηρούσε τα γλυπτά μετά από τόσα χρόνια εγκλεισμού. Αμέσως κατάλαβε ότι τα πόδια ενός αγάλματος του Ερμή είναι πρόσθετα. «Κάποιος σκιτζής του τα κόλλησε» σχολίασε. Αντίθετα σ’ ένα άγαλμα του Ποσειδώνα που το χέρι είχε διαφορετικό χρώμα από το υπόλοιπο σώμα και φαινόταν ξένο, ήταν σίγουρος για τη γνησιότητά του και εξήγησε πως διατηρήθηκε σε διαφορετικό υλικό κι έτσι κράτησε άλλο χρώμα.
Βλέπουμε λοιπόν ότι ο εγκλεισμός στο ψυχιατρείο δεν μείωσε την επιθυμία του για την τέχνη αλλά ούτε και την καλλιτεχνική του διαύγεια. Ωστόσο τα χρόνια που ακολούθησαν στο νησί ήταν δύσκολα. Η μητέρα του πίστευε ότι αιτία της αρρώστιάς του ήταν το πάθος του για την τέχνη. Αυτό άλλωστε είπαν και ο γιατροί. Σε συνδυασμό με το βεβαρημένο οικογενειακό ιστορικό δεν χρειάστηκε να το ψάξουν περισσότερο. Έτσι του απαγόρευε να ασχολείται με τη γλυπτική καταστρέφοντας ό,τι προπλάσματα έφτιαχνε από πηλό. Είναι σίγουρο ότι η δυστυχισμένη μητέρα του τον υπεραγαπούσε και ήθελε να τον προστατέψει. Αλλά η δεσποτική της αγάπη του στέρησε τη μοναδική χαρά που του είχε απομείνει.
«Μια ολόκληρη ζωή, είχα μια Μήδεια / μοίρα / μάνα να με καταδυναστεύει, να με καταστρέφει, να μου τσαλαπατάει τη ζωή. Ήταν μια σχέση αγάπης, μίσους, ζήλιας ή στοργής – μας ένωνε και μας χώριζε; – πιλάτευε τα όνειρα μου. Πειθήνιο όργανο, άβουλος, ένα πιόνι ήμουν στα χέρια της και χόρευα σ’ όποιο σκοπό μου όριζε, έπαιζα το παιχνίδι του τρελού του αφιονισμένου, του μωρού που δεν μεγάλωσε κι ολόγυρα μου χόρευαν σάτυροι, Μήδειες και ξωθιές, σακατεμένα όλα τα πλάσματα μου, κολυμπούσαν στον ιδρώτα που είχα χύσει να τα πλάσω, να τα καλουπώσω και να τα σμιλέψω.»
Μήδεια που σκοτώνει τα παιδιά της (1933)
Ζώντας σε συνθήκες απόλυτης φτώχιας και έχοντας ήδη τη ρετσινιά του «τρελού του χωριού», ο Γιαννούλης Χαλεπάς γύρναγε στην ύπαιθρο του νησιού παρέα με τα λιγοστά τους πρόβατα. Όταν καμιά φορά η μητέρα του πουλούσε κάποιο πρόβατο του έλεγε ότι έφυγε και χάθηκε για να μη τον στενοχωρήσει. Αλλά αυτός έφευγε από το σπίτι και έψαχνε να το βρει. Φαίνεται να ένιωθε καλύτερα με τα πρόβατα παρά με τους συγχωριανούς του που τον κορόιδευαν και τον έστελναν για θελήματα. Επίσης στην ύπαιθρο της Τήνου ερχόταν σε επαφή με τα ταπεινά υλικά της τέχνης του που τόσο λάτρευε.
«Ο κόσμος είναι εύοσμος. Τούτοι οι λόφοι γύρω μας ανθίζουν όνειρα κάθε αυγή στο πρώτο αντίκρισμα του ήλιου, στο πρώτο φίλημά του. Μιλούν τα μάρμαρα κι ας φαίνονται βουβά, πως δεν τ’ ακούς; Ακούς τη μουσική που σέρνεται στο χώμα, μες στα φυλλώματα, κάτω απ’ τους θάμνους; Και τα μάρμαρα έχουν φυλακισμένη μέσα τους μια μουσική θεϊκή. Αν στήσεις το αφτί σου και το ακουμπήσεις πάνω τους θα την ακούσεις και θα μαγευτείς. Θα ερωτευτείς το μάρμαρο. Τίποτα δεν είναι άψυχο. Όλα έχουν μέσα τους πνοή ζωής. Έχουν φωνή. Όπως το χώμα. Αρκεί να βρεθεί ένας δημιουργός, ένας θεός να ανοίξει διάλογο μαζί τους.»
Έτσι πέρασαν περίπου 15 χρόνια, όταν στις 29 Νοεμβρίου 1916 πέθανε η μητέρα του. Ο Χαλεπάς, που ήταν ήδη 65 χρονών, έχασε την προστάτιδά του αλλά ταυτόχρονα ελευθερώθηκε από την τυραννική της αγάπη. Πλέον μπορούσε ελεύθερα να πλάθει τον πηλό και να σχεδιάζει, στα χρησιμοποιημένα χαρτιά που είχε αφήσει ο πατέρας του αφού δεν είχε χρήματα για να αγοράσει χαρτί. Έτσι ξεκίνησε η δεύτερη δημιουργική περίοδος της ζωής του. Οι βιογράφοι του θεωρούν ότι η δεύτερη αυτή περίοδος ξεκινάει από το 1918 και είναι λογικό να χρειάστηκε κάποιο χρόνο για να βρει το δρόμο του, ενώ θεωρείται ότι η πλήρη ίαση του μέσα από την τέχνη διάρκεσε σχεδόν όλη τη δεκαετία του 1920. Ωστόσο όλοι συμφωνούν ότι το καθοριστικό γεγονός ήταν ο θάνατος της μητέρας του. Ας δούμε τις διελεύσεις (εξωτερικός δακτύλιος) και τις προόδους (εσωτερικός δακτύλιος) στο γενέθλιο χάρτη του (εσωτερικός κύκλος) για την ημερομηνία θανάτου της μητέρα του.
Καταρχήν στις προόδους βλέπουμε μια πολυαστρία στο Σκορπιό και τον 8ο οίκο που σχηματίζει αντίθεση με τη γενέθλια πολυαστρία στον Ταύρο / 2ο οίκο. Ο transit Ποσειδώνας μαζί με το προοδευμένο Άρη βρίσκονται στην αρχή του Λέοντα / 5ο οίκο σχηματίζοντας τετράγωνα με τις δύο πλευρές της αντίθεσης. Ο transit Πλούτωνας από την αρχή του Καρκίνου σχηματίζει τρίγωνο και εξάγωνο με τις δύο πλευρές της αντίθεσης.
Ο transit Ουρανός από τον 12ο οίκο και το μέσο του Υδροχόου βρίσκεται σε τετράγωνο με την προοδευμένη Αφροδίτη. Ο transit Κρόνος από το τέλος του Καρκίνου είναι σε αντίθεση με τη προοδευμένη Σελήνη και οι δυο τους μόλις περάσανε από τους γενέθλιους Δεσμούς της Σελήνης.
Οι transit Δεσμοί της Σελήνης βρίσκονται ακριβώς πάνω στον άξονα των προοδευμένων Δεσμών, αλλά σε αντίθετη θέση. Δηλαδή ο transit Βόρειος Δεσμός είναι σε σύνοδο με τον προοδευμένο Νότιο Δεσμό. Τέλος, ο προοδευμένος Χείρωνας βρίσκεται ακριβώς πάνω στο Μεσουράνημα.
Η είσοδος των προσωπικών πλανητών στο Σκορπιό στην προοδευμένη κίνησή τους και σε συνδυασμό με τις όψεις που σχηματίζουν με γενέθλιους και transit πλανήτες είναι μια ένδειξη για αναγέννηση. Οι αρμονικές όψεις του Πλούτωνα σίγουρα βοηθάνε αυτή τη διαδικασία και οι δύσκολες όψεις από Ποσειδώνα / Άρη δίνουν το δυναμικό που χρειάζεται για να υπάρξει η απαιτούμενη ενεργοποίηση. Σίγουρα δεν ήταν εύκολη διαδικασία αλλά ο Χαλεπάς είχε συνηθίσει να έρχεται αντιμέτωπος με την ενέργεια του Ποσειδώνα κι έτσι μπορούσε να την χειριστεί.
Η εμπλοκή του Κρόνου με την προοδευμένη Σελήνη και τους Δεσμούς της Σελήνης ήταν ίσως το μοιραίο γεγονός (ο θάνατος της μητέρας του) που δρομολόγησε τις εξελίξεις. Ο προοδευμένος Χείρωνας πάνω στο Μεσουράνημα είναι χαρακτηριστικό σύμβολο της καινούργια σταδιοδρομίας που θα ακολουθήσει, αυτήν του ανανήψαντος τρελού.
Συγκρίνοντας για λίγο τις κινήσεις των πλανητών στις δύο σημαντικές χρονικές στιγμές της ζωής του, όταν ξεκίνησαν τα συμπτώματα της τρέλας και όταν ξεκίνησε η διαδικασία ίασης του, μπορούμε να πούμε ότι το διάστημα της βύθισης στην τρέλα ορίζεται αστρολογικά από:
- Τις διελεύσεις του Ποσειδώνα από την πολυαστρία στον Ταύρο. Το 1878 ο Ποσειδώνας ολοκλήρωνε τη σύνοδο του με την πολυαστρία αυτή, ενώ το 1918 ολοκλήρωσε το τετράγωνο του με τον ίδιο σχηματισμό.
- Τις διελεύσεις του Ουρανού από την αντίθεση Ήλιου / Σελήνης – Ποσειδώνα. Το 1878 ο transit Ουρανός ήταν στην μία πλευρά της αντίθεσης, σε σύνοδο με τη γενέθλια Σελήνη. Το 1919 βρισκόταν στην άλλη πλευρά σε αντίθεση με τη γενέθλια Σελήνη.
- Τις συνόδους Ήλιου / Ερμή στην προοδευμένη κίνηση τους. Είδαμε ότι το 1878 ο ανάδρομος Ερμής σχημάτισε την κατώτερη σύνοδο του με τον Ήλιο (βρισκόταν ανάμεσα στη Γη και στον Ήλιο). Τότε ξεκίνησαν τα συμπτώματα τρέλας. Το 1924, ο προοδευμένος Ερμής ορθόδρομος πια σχημάτισε την ανώτερη σύνοδο του με τον Ήλιο (ο Ήλιος βρίσκεται ανάμεσα στη Γη και τον Ερμή). Ήταν λίγους μήνες πριν οργανωθεί η πρώτη έκθεση έργων του στην Αθήνα, που μπορούμε να πούμε ότι αποδεικνύει την ανάδυση από την τρέλα.
Δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσουν οι επιπτώσεις των παραπάνω κινήσεων. Είναι γνωστή η σχέση του Ερμή τη διανοητική λειτουργία και η αντίθεση Ήλιου / Σελήνης με τον Ποσειδώνα δημιουργεί μια υπερευαισθησία που κάτω από την επίδραση του Ουρανού μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε εκτροχιασμό. Αυτό που ίσως είναι περίεργο και πραγματικά αξιοσημείωτο είναι το που βρήκε τη δύναμη μετά από τόσες δεκαετίας απομόνωσης και σε προχωρημένη ηλικία πλέον, να κάνει ένα νέο ξεκίνημα στη ζωή του. Αυτή η αστείρευτη δεξαμενή δύναμης πρέπει να αναζητηθεί στην πολυαστρία στον Ταύρο που κάτω από την επίδραση του Ποσειδώνα κράτησε άσβεστο το πάθος του για την τέχνη.
Θα πούμε και στη συνέχεια κάποια πράγματα για τη «μετάλλαξη» που συνέβη μέσα του εκείνη τη μακριά περίοδο της τρέλας αλλά ας ολοκληρώσουμε πρώτα με την τελευταία περίοδο της ζωής του.
Ο Χαλεπάς συνέχισε να ζει απομονωμένος και ξεχασμένος στην Τήνο μέχρι που ο γνωστός του γλύπτης Θωμάς Θωμόπουλος πήγε μέχρι το νησί, μάζεψε κάποια από τα νεώτερα έργα του και το 1925 οργάνωσε μια έκθεση στην Αθήνα. Τότε το φιλότεχνο κοινό της πρωτεύουσας ξαναθυμήθηκε τον τρελό καλλιτέχνη που κάποιοι θεωρούσαν ήδη νεκρό. Το 1927 βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών με το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών, αποκτώντας έτσι και την επίσημη αναγνώριση. Πως εξηγείται όμως αυτή η καθυστερημένη αποδοχή;
Καταρχήν θα πρέπει να πούμε ότι ο δημιουργός της «Κοιμωμένης» ήταν ήδη ένας μύθος, έστω κάπως ξεχασμένος. Το έργο αυτό είχε γίνει ήδη σημείο αναφοράς και οι νεώτεροι σίγουρα ήθελαν να γνωρίσουν το δημιουργό του, αναγνωρίζοντας και την αδικία που είχε κάποτε υποστεί. Επίσης, το κατεστημένο που προσπάθησε και κατάφερε να ανακόψει την πορεία του πλέον δεν υπήρχε. Είχε βέβαια αντικατασταθεί από άλλους, ωστόσο ο γερό-τρελός από την Τήνο ήταν πλέον ακίνδυνος για τις θέσεις τους. Έχει όμως σημασία να τονίσουμε ότι και οι εποχές είχαν αλλάξει.
Στην Ευρώπη κυριαρχούσαν τα διάφορα ρεύματα της μοντέρνας τέχνης και το κοινό ζητούσε από τους καλλιτέχνες να γίνουν όσο μπορούν πιο πρωτότυποι, πιο παράξενοι, πιο ακαταλαβίστικοι. Κάθε παρέκκλιση από τα καθιερωμένα ήταν όχι μόνο αποδεχτή αλλά ίσως και απαιτητή. Πλέον ο Dali ζωγράφιζε τον «Μεγάλο Αυνάνα» γνωρίζοντας την αποθέωση. Μέσα στο κλίμα αυτό, στην Ελλάδα κυριαρχούσε ως συνήθως ο στείρος μιμητισμός. Το φιλότεχνο κοινό αναζητούσε μάλλον μάταια κάποιον γνήσιο εξπρεσιονιστή ή σουρεαλιστή καλλιτέχνη. Τον βρήκε, ή τουλάχιστον έτσι νόμισε, στο πρόσωπο του γερο-τρελού από την Τήνο.
Είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν ο Χαλεπάς είχε υπόψη του τα μοντέρνα ρεύματα στην τέχνη ή τους διάσημους εκπροσώπους τους. Οι αναφορές του ήταν σταθερά στην κλασσική αρχαιότητα ή μάλλον στην «πριν Φειδίου εποχή» που όπως είπε του άρεσε. Ωστόσο τα έργα του είχαν αλλάξει. Πλέον είχε αφήσει πίσω του τις κλασσικές σπουδές του και οι δημιουργίες του είχαν ένα βαθύτατα προσωπικό χαρακτήρα. Έπλαθε στα έργα του τον εσωτερικό του κόσμο όσο μπερδεμένος κι αν ήταν, όπως έκαναν όλοι οι ευρωπαίοι καλλιτέχνες εκείνη την περίοδο. Ίσως να είναι απλή σύμπτωση, ίσως πάλι να είναι το αλάθητο ένστικτο του καλλιτέχνη που ξέρει να αναγνωρίζει τι ζητάει η εποχή του.
Όπως και να ‘χει, το φιλότεχνο κοινό της Αθήνας είδε στο πρόσωπό του τον έλληνα Ροντέν και Πικάσο. Αυτή η ταύτιση βέβαια δεν ισχύει και ούτε και ο ίδιος θα ένοιωθε ιδιαίτερα κολακευμένος. Το πόσο προσωπική αντίληψη είχε για τις δημιουργίες του φαίνεται και από γεγονός ότι δεν χρησιμοποιούσε εσωτερικό σκελετό για τη στήριξη τους. Αυτό φαινομενικά τον περιόριζε αλλά πίστευε ότι το υλικό του έργου πρέπει να στηρίζεται μόνο του. «Για την ισορροπία των μαζών» όπως έλεγε. «Το αστήρικτον άγαλμα στηρίζεται επί της γενικής ύλης του πηλού, διότι καταστρέφεται με την ανατομικήν οστεολογίαν». Έτσι τα έργα του δουλεύονται γύρω από έναν πυρήνα, χωρίς προβολές και έντονες εξοχές, με όγκους συμπαγείς, χωρίς κενά. Και το φως περιλούζει τη φόρμα χωρίς να δημιουργεί έντονες σκιές.
Ένα έργο που δούλευε συχνά ήταν η σύνθεση του Οιδίποδα με την κόρη και αδερφή του Αντιγόνη. Ο ίδιος είχε αποδεχτεί τον ρόλο του τραγικού βασιλιά με την σκληρή μοίρα, έψαχνε όμως πάντα για μια Αντιγόνη. Όπως η αρχαία Αντιγόνη οδήγησε τον τυφλό πατέρα και αδερφό της στην Αθήνα, έτσι κι αυτός έψαχνε μια γυναίκα να τον πάρει από την εξορία της Τήνου και να τον φέρει στην πρωτεύουσα.
Την βρήκε στο πρόσωπο της ανιψιάς του, ουσιαστικά την γυναίκα του ανιψιού του, την οποία αποκαλούσε Αντιγόνη. Αυτή το 1930 ταξίδεψε στην Τήνο για να τον πάρει μαζί της. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για τα κίνητρα της, επειδή ο Χαλεπάς ήταν ήδη διάσημος και αναγνωρισμένος. Πιθανώς να αποσκοπούσε σε κάποιο κέρδος από την φιλοξενία του. Ποτέ δεν θα μάθουμε αλλά τι σημασία έχει; Ο σχεδόν ογδοντάχρονος πια Χαλεπάς ένοιωσε ένα τρυφερό χάδι στο σώμα του, κάτι που τόσο στερήθηκε στη ζωή του. Είναι η χαρακτηριστική ακόλουθη αναφορά
«Περίμενε καρτερικά να ξημερώσει ένα πρωί που θα τον βγάλει από το Λαβύρινθο, όχι μια μυθική Αριάδνη με το μίτο της, αλλά μια Αντιγόνη, η δική του Αντιγόνη που τον περιέβαλε με αδιαπραγμάτευτη κι αμέριστη αγάπη και τον φρόντισε με μητρική στοργή ως να ήταν το μεγάλο της μωρό. Η μούσα του η στερνή που τον ενέπνευσε στη δημιουργία της νέας του, επαναστατικής καλλιτεχνικής έκφρασης στη Γλυπτική. Χρειάστηκε μια γλυκιά, τρυφερή και διορατική νέα γυναίκα να τον βγάλει από το χάος της μοναξιάς και της ερημιάς και να τον οδηγήσει στο φως. Μια πρόσχαρη και αισθαντική γυναίκα, στερνή, μυστική και πάναγνη ερωμένη που τον εμψύχωνε και τον ενδυνάμωνε ακόμα και με μια απλή θωπεία, ίαμα στη στερημένη του ζωή, αυτόν τον αθεράπευτα αισθηματία, τον εραστή του ωραίου, που έδωσε την πιο αγνή, αδρή και πρωτόγονη ενσάρκωση του έρωτα / πόθου, όντας εντός του ο ίδιος σάτυρος και έρωτας.»
Οιδίπους και Αντιγόνη (1930)
Αξίζει να αναφερθεί πως όταν μπήκε στην Αθήνα και το αυτοκίνητο πέρναγε κάτω από την ακρόπολη, στάθηκε προσοχή και έβγαλε το σκούφο που φορούσε για να χαιρετήσει τον Παρθενώνα. Έζησε τα υπόλοιπα χρόνια του με τιμές και όπως είπαμε και στην αρχή δουλεύοντας αδιάκοπα μέχρι τα βαθιά του γεράματα. Ωστόσο παρά την αναγνώριση που είχε, μάταια περίμενε το κράτος να του εξασφαλίσει κάποιο κανονικό εργαστήριο. Έτσι έμεινε να δουλεύει σ’ ένα απλό δωμάτιο συχνά με σπασμένα παράθυρα.
Η «αγιοποίηση» του Γιαννούλη Χαλεπά
Ο τίτλος του άρθρου περιλαμβάνει την φράση «Ο χάρτης ενός αγίου», που θα πρέπει να πούμε ότι ουσιαστικά πρόκειται για παραλλαγή του τίτλου του πρώτου και ίσως σημαντικότερου βιβλίου που γράφτηκε για τον Χαλεπά, το οποίο τιτλοφορείται «Ο Βίος Ενός Αγίου – Γιαννούλης Χαλεπάς». Είναι αλήθεια ότι στο τέλος της ζωής του πολλοί τον αντιμετώπιζαν σαν να έχουν μπροστά τους κάποιον άγιο. Είναι χαρακτηριστική η διήγηση του συγχωριανού του, Στρατή Φιλιπόττη. «Κόσμος έρχονταν, επισκέπτονταν το πατρογονικό του σπίτι, υποκλίνονταν σαν ευλαβείς προσκυνητές μπροστά σε εικόνισμα κάποιου μεγάλου αγίου, χάιδευαν τα σπασμένα μέλη των πλασμάτων, άγγιζαν ευλαβικά με τρεμάμενα δάκτυλα τα θρυμματισμένα κορμιά τους κι έφευγαν απελευθερωμένοι από κάτι βαρύ που είχαν αποθέσει στο προσκυνητάρι. Κάποιοι παράξενοι επισκέπτες έσκυβαν και χάιδευαν τα μαρμάρινα σκαλοπάτια ψηλαφώντας να πάρουν κάτι από τα χνάρια του, τα φιλούσαν, έμπαιναν στο υπόγειο καταφύγιο ατελιέ κι έβγαιναν σκυφτοί και συλλογισμένοι. Φανερά προβληματισμένοι.»
Ένας λόγος που του έμεινε ο τίτλος του αγίου είναι ότι στο μυαλό πολλών έχει συνδεθεί με τον σύγχρονό του λογοτέχνη Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, ο οποίος φέρει τον ίδιο άτυπο τίτλο. Ο Παπαδιαμάντης όμως ήταν βαθύτατα θρησκευόμενος, συχνά μάλιστα έψελνε στις εκκλησίες. Έζησε και αυτός μόνος και πέθανε «απένταρος, μοναχικός, ανέραστος, πάσχων» όπως αναφέρεται. Σαν να ήταν καλόγερος στο κέντρο της Αθήνας.
Για τον Χαλεπά όμως δεν ξέρουμε να είχε ιδιαίτερη σχέση με τη θρησκεία. Στα έργα του συνδυάζει αρχαία, παγανιστικά θέματα με χριστιανικά, κάτι που δείχνει ότι τον ενδιέφερε ο ελληνισμός σαν ενιαία παράδοση κι όχι κάποιο συγκεκριμένο δόγμα. Επίσης το γεγονός ότι πάντα είχε μαζί του μια τράπουλα και συχνά σε κάθε έργο του έβαζε μπροστά κι ένα τραπουλόχαρτο, για το «κακό μάτι» όπως έλεγε, δείχνει την αγαθή φύση του αλλά όχι κάποια ιδιαίτερη πίστη.
Έτσι ο τίτλος του αγίου μπορεί να είναι υπερβολικός. Ωστόσο είδαμε στον χάρτη του ότι ξεκίνησε τη ζωή του με πολλές φιλοδοξίες και πάθη που δεν μπορούσαν να συμβαδίσουν με την υπερευαίσθητη φύση του. Μοιραία οδηγήθηκε σε εκτροχιασμό. Αν απουσίαζε η αντίθεση του Ποσειδώνα με Ήλιο / Σελήνη, θα μπορούσε πιθανώς να ζήσει μια άλλη ζωή ικανοποιώντας τις φιλοδοξίες και τα πάθη του. Δεν θα ήταν όμως ο ίδιος καλλιτέχνης.
Πάντως αξίζει να αναφερθεί ότι ο Χαλεπάς γεννήθηκε την ίδια χρονιά με τον Παπαδιαμάντη. Έτσι και οι δύο έχουν τον Ποσειδώνα στους Ιχθείς. Ο λογοτέχνης έχει και τον Ήλιο στους Ιχθείς ενώ ο γλύπτης έχει τον Ήλιο σε αντίθεση με τον Ποσειδώνα. Μακάρι στην καινούργια περίοδο που ξεκινάει τώρα με τον Ποσειδώνα να επανέρχεται στο ζώδιο της κυριαρχίας του, να ξαναγεννηθούν τέτοιες ευαίσθητες, καλλιτεχνικές ψυχές.
Πολλοί λένε ότι ο Γιαννούλης Χαλεπάς αυτοθεραπεύτηκε μέσα από την τέχνη. Σίγουρα η τέχνη ήταν η αρχή και το τέλος της ζωής του. Σίγουρα του έδωσε μια δημιουργική διέξοδο. Χρειάστηκε όμως να περάσουν πολλές δεκαετίες τελείως ασκητικής ζωής για να φτάσει στο σημείο να ξεκινήσει την αυτοθεραπεία του. Όσο σκληρό και άδικο κι αν είναι, όσο κι αν κανείς δεν ξέρει τι αριστουργήματα θα μπορούσε να είχε δημιουργήσει αν όλα εκείνα τα χρόνια τα αξιοποιούσε δημιουργικά, φαίνεται ότι χρειαζόταν να περάσει από το σκοτάδι της τρέλας για να νεκρώσει τα πάθη μέσα του. Διαφορετικά είναι αμφίβολο αν θα μπορούσε να συνεχίσει τη ζωή του.
Επιθυμούσε την αναγνώριση και τον θαυμασμό των άλλων αλλά γνώρισε την απόλυτη ταπείνωση και περιφρόνηση από τους ίδιους τους συγχωριανούς του. Όπως αναφέρει πάλι ο Στρατής Φιλιπόττης «Άκουγα περίεργα μυθεύματα για έναν άγιο, ασκητή, άκακο τρελό, το σαλεμένο Μπάρμπα Γιαννούλη, που τον περιγελούσαν οι μεγάλοι, τον έβριζαν, τον έστελναν για θελήματα. Σαν μικρό παιδί παρατημένο τον μεταχειρίζονταν. Αυτός δεν πείραζε κανέναν. Έβγαζε κάθε αυγή τα λίγα προβατάκια τους στη βοσκή κι έχτιζε το δικό του όμορφο κόσμο.» Στερήθηκε τον γυναικείο έρωτα που τόσο επιθυμούσε, βίωσε «τον πόνο που είναι άντρας», όπως έλεγε, και έστρεψε όλο τον έρωτα του στα έργα του, στην άμορφη ύλη που της έδινε ζωή. «Ήμουνα ερωτευμένος με τον έρωτα που είναι το τέλειο και το ωραίο στην όποια έκφανσή του. Έπλαθα ωραία σώματα, γήινα, ερωτικά πλασμένα, αισθησιακά, χυμώδη και ατόρνευτα, ολοζώντανα. Τα είπανε πρωτοποριακά και δεν ξέρω τι άλλο. Δεν πάνε να λένε ό,τι θέλουν. Εγώ δημιουργούσα με το αίμα μου και με την ψυχή μου. Έβλεπα τον κόσμο από μέσα προς τα έξω» ή ακόμα «Μιλάω με τον πηλό εκεί που τον ζυμώνω, είναι υπέροχο, να άκουγες τι λόγια ερωτικά του λέω. Και μου μιλάει. Η λάσπη έχει φωνή, αισθήματα. Και το μάρμαρο αισθάνεται την ανάσα σου όταν πίνει τον ιδρώτα σου την ώρα που το πελεκάς και το ανθρωπεύεις. Κι ας το παιδεύεις, δεν σε αντιμάχεται, είναι υπάκουο, πειθήνιο όργανο σου γίνεται όταν με πάθος το σμιλεύεις. Είναι υπέροχο ν’ ακούς τους ερωτικούς ψιθύρους της ωραίας γυναίκας που βγαίνει από αυτό κι από τα χέρια σου.»
Έτσι μέσα από την αναγκαστική ταπείνωση, εγκράτεια και φτώχεια, χωρίς να το έχει επιλέξει ο ίδιος, ακολούθησε το δρόμο των ασκητών ώστε να αφαιρέσει όλα τα περιττά κομμάτια του εαυτού του και να προσεγγίσει τη θεότητα, που στην περίπτωσή του ήταν η καθαρή τέχνη. Όταν διάνυσε αυτόν τον μακρύ δρόμο, ήταν έτοιμος για την αναγέννηση του.
Βέβαια ακόμα και τότε δεν είχε χάσει την αίσθηση του ποιος είναι σε σχέση με τους άλλους. Αυτό φαίνεται από τη λακωνική του φράση όταν επανήλθε από την περιπέτεια με την τρέλα «Ποιος μπορεί να με κρίνει εμένα παιδί μου;» ή ακόμα σ’ ένα γράμμα όπου ευχαριστούσε κάποιους θαυμαστές του που του έστειλαν λίγο χαρτί και μερικά μολύβια για να σχεδιάζει, είχε αναφέρει σχετικά με το φιλότεχνο κοινό της εποχής του «Είναι αλήθεια πως επί καιρό δεν υπήρχαν ούτε λάτρεις, ούτε θαυμασταί κι εχρειάστηκε – κι αυτό το λέγω για πρώτη μου φορά – μια «Κοιμωμένη» να ξυπνήσει τους βαθιά ροχαλίζοντες.»
Όμως είχε πάντα αίσθηση του μέτρου και κάποια στιγμή που τον σύγκριναν με τον Φειδία απόρησε και ξέσπασε σε γέλια. Αλλά πλέον δεν είχε καμιά άλλη φιλοδοξία ή επιδίωξη παρά μόνο να δημιουργεί. Έτσι μάλλον δίκαια φέρει τον τίτλο του «άγιου» της τέχνης αφού χρειάστηκε στην κυριολεξία να μαρτυρήσει ώστε να μπορέσει να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στο θείο πάθος του. Πλέον το σώμα, το μυαλό και η καρδιά του δεν ζούσαν παρά μόνο για την τέχνη.
Επίλογος
Ο Γιαννούλης Χαλεπάς υπήρξε κορυφαία μορφή της ελληνικής τέχνης. Μαζί με τον άλλο «άγιο», τον λογοτέχνη Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη αλλά και τον άλλο αφελή-τρελό, τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο, βρέθηκε σε μια εποχή όπου το σχετικά νεοσύστατο ελληνικό κράτος τελούσε υπό ξένη κηδεμονία όχι μόνο σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο αλλά και σε καλλιτεχνικό. Οι τρεις τους, ο καθένας στον τομέα του, έδωσαν μια τέχνη γνήσια ελληνική, ριζωμένη στη βαθιά παράδοση ετούτου του τόπου αλλά ταυτόχρονα και πολύ σύγχρονη. Καμία σχέση με προγονολατρείες ή με μιμητισμό των ξένων. Η παρουσία τους αποτέλεσε φωτεινό φάρο για τις επόμενες γενιές.
Ανάμεσα τους ο Γιαννούλης Χαλεπάς ήταν η πιο τραγική προσωπικότητα. Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης είχε το σίγουρο στήριγμα της θρησκείας για αποκούμπι και παρηγοριά ενώ ο Θεόφιλος είχε μάλλον συνηθίσει από παιδί την ζωή στο περιθώριο. Μόνο προς το τέλος της ζωή του κάποιοι τον πήραν στα σοβαρά. Όμως ο Γιαννούλης Χαλεπάς αλλιώς ξεκίνησε και αλλού βρέθηκε. Το σπάνιο ταλέντο του αναγνωρίστηκε από νωρίς αλλά τα έντονα πάθη και η ακραία ευαισθησία του δεν μπορούσαν να χωρέσουν στη σπουδαία καριέρα που φαινόταν να ανοίγεται μπροστά του. Έτσι λοξοδρόμησε και χρειάστηκε να ζήσει μια μακρόχρονη ασκητική περίοδο για να μπορέσει να ξαναβρεί το δρόμο του, ελεύθερος πια από οτιδήποτε περιττό.
Στο άρθρο αυτό, μελετήσαμε τον χαρακτήρα και σημαντικές στιγμές της ζωής του μέσα από έναν πιθανό γενέθλιο χάρτη. Έναν χάρτη που μας δείχνει την καλλιτεχνική ευαισθησία του, τη δύναμη του χαρακτήρα του αλλά και τη μεγάλη του ανάγκη για αγάπη και αναγνώριση. Η λειτουργία του χάρτη αυτού, αρχικά σε μια εποχή που δεν είχε χώρο για τόσο ευαίσθητες ψυχές τον οδήγησε στο περιθώριο. Όταν η κοινωνία άλλαξε και πλέον ζητούσε γνήσια πρωτότυπους καλλιτέχνες, ο Γιαννούλης Χαλεπάς ήταν ακόμα εκεί, έτοιμος να αναγεννηθεί από τις στάχτες του. Έτοιμος να χαράξει μια νέα πρωτοπορία αφού παρέμενε νέος στην ψυχή. Άλλωστε ποτέ δεν έπαψε να είναι ένα παιδί.
Βιβλιογραφία
Τα αποσπάσματα που αναφέρονται στο άρθρο είναι από τα βιβλία
- Ο Βίος Ενός Αγίου – Γιαννούλης Χαλεπάς, του Στρατή Δούκα. Εκδόσεις Ερίννη. Β’ Έκδοση 2002
- Σάτυρος Έρως, της Ελένης Χωρεάνθη. Εκδόσεις Φιλιππότη. Α’ Έκδοση 2010
Επίσης, τα βιογραφικά στοιχεία είναι από τους ακόλουθους συνδέσμους