Το ευαγγέλιο του Ιούδα

Το «Ευαγγέλιο του Ιούδα» ήταν ήδη γνωστό στους μελετητές από παλιότερες αναφορές της αρχαίας χριστιανικής γραμματείας, όπως του Επισκόπου της Λυών Ειρηναίου (180 μ.Χ) στο έργο του Κατά Αιρέσεων, πολύ πριν την ανακάλυψη (1970) και μετάφρασή του (2001) από την ομάδα του Rodolphe Kasser. Ο συγγραφέας είναι ανώνυμος, ενώ ο Κώδικας Τchacos είναι το μοναδικό μεταφρασμένο αντίγραφο του χαμένου ελληνικού αυθεντικού πρωτοχριστιανικού κειμένου (στο οποίο προφανώς αναφέρεται ο Ειρηναίος), που χρονολογείται μεταξύ της εποχής (περί το 150 μ.Χ) που συγκροτήθηκε το περιεχόμενο της Καινής Διαθήκης (μαζί με τα 4 γνωστά ευαγγέλια) και του 180 μ.Χ. Πρόκειται για μια δραματική αρχαιολογική ανακάλυψη με αυτονόητο πολιτισμικό περιεχόμενο που σκιαγραφεί μια εναλλακτική εκδοχή του «απόλυτου προδότη» Ιούδα Ισκαριώτη και προβάλλει την «προνομιακή» του σχέση με τον Ιησού έναντι των άλλων μαθητών του.

Για την αντικειμενική κατανόηση και την κριτική θεώρηση του ιστορικού αυτού ντοκουμέντου δεν πρέπει να το αποκόψουμε από τις ιστορικές συγκυρίες και συνθήκες της εποχής του. Χαρακτηριστικό των πρώτων χριστιανικών αιώνων (1ος – 4ος αιώνας) είναι η ρευστότητα του πολιτικού κλίματος εντός του οποίου περιχαρακώνεται το «ορθόδοξο» χριστιανικό δόγμα και συγκροτείται η επίσημη Εκκλησία που έκτοτε θα διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην διαχείριση της εξουσίας.

Ο Χριστιανισμός ανακηρύσσεται επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από τον Μέγα Κωνσταντίνο (313 μ.Χ). Αν και πολλοί ιστορικοί εντάσσουν την νομιμοποίησή του στις πολιτικές σκοπιμότητες του Ιδρυτή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, επ ουδενί δεν αμφισβητείται ο κυρίαρχος ρόλος του Κωνσταντίνου στην αναγνώριση και την διάδοση του Χριστιανισμού. Στη Σύνοδο της Νίκαιας το 325, της οποίας ήταν επικεφαλής, αναγνωρίστηκε η ισοτιμία της τριαδικής υπόστασης του Ιησού (Πατήρ, Υιός & Αγιο Πνεύμα) καΙ καθορίστηκαν οι Κανόνες της Χριστιανικής πίστης όπως τέθηκαν από τους Πατέρες της Εκκλησίας. Στην ίδια Σύνοδο ο Αριανισμός (ο Αρειος, πατριάρχης Αλεξανδρείας) αποκηρύχθηκε ως αίρεση.

Αυτό είναι το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου εμφανίζονται πολυάριθμα ευαγγέλια και θρησκευτικά κείμενα, που μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν:
1) Τα 4 γνωστά αναγνωρισμένα (κατά Ματθαίον, Μάρκο, Λουκά & Ιωάννη), ανυπόγραφα αλλά παλαιότερα όλων (1ος αιώνας),
2) Ευαγγέλια του Πέτρου, της Μαρίας Μαγδαληνής, του Ιούδα, το Απόκρυφο του Ιωάννη, του Σωτήρος, του Θωμά, του Φιλίππου, της Αλήθειας, κ.ά. θρησκευτικά κείμενα.

Τα περισσότερα από αυτά ήρθαν στο φως κατά τον 19ο και 20ο αιώνα ή περιέχονταν σε Κώδικες όπως του Ναγκ Χαμαντί της Αιγύπτου (1945) και των Χειρογράφων της Νεκρής Θάλασσας, Ισραήλ (1947), χρονολογημένα γύρω στον 2ο αιώνα, με την πλειοψηφία να θεωρούνται αντίγραφα άλλων χριστιανικών βιβλίων. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι μόνο στο Αρχείο του Ναγκ Χαμαντί παρουσιάζονται τουλάχιστον 10 νέες εκδοχές της χριστιανικής διδασκαλίας που έχασαν το παιγνίδι της «νομιμοποίησης» είτε γιατί ήταν ασύμβατες με την επικρατούσα παραδοσιακή ιστοριογραφία, είτε γιατί οι αποκλίνουσες απόψεις τους από το ορθόδοξο δόγμα δεν επικυρώθηκαν από την πλειοψηφία των Χριστιανών. Ο Μέγας Αθανάσιος, επίσκοπος Αλεξάνδρειας συνέταξε (367 μ.Χ) τον Κανόνα των Ιερών Βιβλίων της Καινής Διαθήκης (27 βιβλία) που περιλαμβάνει και τα 4 γνωστά ευαγγέλια, ως τα παλιότερα (1ος αιώνας). Οσα ευαγγέλια ή θρησκευτικά κείμενα εμφανίστηκαν από τον 2ο αιώνα, που διαφοροποιούνταν από την «ορθόδοξη αντίληψη» αποκηρύχθηκαν και χαρακτηρίστηκαν αιρετικά, επειδή περιείχαν εσφαλμένες ιδέες και διδαχές αμφισβητούμενης προέλευσης (εβραϊκές, γνωστικές, μανιχαϊστικές, καϊνικές).

Τα πρώτα ευρήματα και τα σχόλια των ερευνητών
Η έρευνα του Γκρέγκορ Βούρστ (από τους επικεφαλής της επιστημονικής ομάδας), καθηγητή Εκκλησιαστικής Ιστορίας και Πατερικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Αουγκσμπουργκ της Γερμανίας, βασίστηκε στην αντιπαραβολή του 5τομου έργου Κατά των Αιρέσεων, του Επισκόπου Ειρηναίου με το περιεχόμενο του κειμένου του «Ευαγγελίου του Ιούδα» και κατέληξε ότι πρόκειται για αυθεντικό κείμενο των γνωστικών της πρωτο-χριστιανικής περιόδου, δηλαδή ότι είναι σύμφωνο με την αντίστοιχη φιλοσοφική θεώρηση, ήδη από τις πρώτες γραμμές του. Ωστόσο πρέπει να επισημανθεί ότι υπήρχαν διάφορες σχολές γνωστικών (γνώστες της απόκρυφης θεϊκής αλήθειας) χριστιανών που διαφοροποιούνταν ως προς τον τρόπο της σωτηρίας και ο Ειρηναίος επιτέθηκε με σφοδρότητα ειδικότερα εναντίον των Καϊνιτών (από τον βιβλικό Κάϊν). Από την άποψη αυτή δεν ταυτίζεται το συγκεκριμένο «ευαγγέλιο» με το αναφερόμενο από τον Ειρηναίο γιατί δεν γίνεται καμία αναφορά στον Κάϊν. Όμως συμπεραίνει με βεβαιότητα (ο Βούρστ) ότι οι Καϊνίτες χρησιμοποίησαν το ευαγγέλιο του Ιούδα, ως την αποκάλυψη της απόκρυφης γνώσης, για να στηρίξουν τα επιχειρήματά τους.

Πράγματι, το κοπτικό κείμενο αποκαλύπτει δύο άξονες της γνωστικής φιλοσοφίας, στο πρόσωπο του Ιούδα.
1) Ο Ιούδας, ένας από τους στενότερους μαθητές του Ιησού, είναι ο γνώστης (αυτοαποκαλύπτεται στον Ιησού) μιας απόκρυφης αφήγησης για την οποία δεν προορίζονταν οι υπόλοιποι αδαείς μαθητές και
2) Η πράξη της προδοσίας, έχει γνωστικό περιεχόμενο, δηλαδή, είναι αναγκαία προκειμένου να επιτευχθεί η σωτηρία. Στο κείμενο ο Ιησούς αποκαλύπτει στον Ιούδα ότι είναι εκείνος που θα τον απαλλάξει από την υλική του υπόσταση.

Οι γνωστικοί εν γένει (χριστιανοί και μη) θεωρούσαν, όπως και Πλάτωνας άλλωστε, το γήϊνο σώμα φυλακή της ψυχής και πηγή αμαρτίας και θανάτου. Οι ανθρώπινες ψυχές, έφεραν τον θεϊκό σπινθήρα της απόκρυφης γνώσης και μερικές ήταν επιφορτισμένες, ως εκλεκτές του Θεού, με την διδασκαλία για τη σωτηρία των ανθρώπων, ώστε να μπορέσουν να επιστρέψουν μετά θάνατον στους ουρανούς. Η σωτηρία ήταν επιτεύξιμη μέσω της αυτογνωσίας της ψυχής, δηλαδή την εσωτερική αφύπνιση της θεϊκής φώτισης. Τέτοιοι Διδάσκαλοι – αφυπνιστές ήταν ο Ιησούς και ο Ιούδας. Για τους γνωστικούς δεν υπήρχε μόνο ένας Θεός, παντογνώστης και πανάγαθος, αλλά δύο όπου ο φυσικός κόσμος ήταν έργο ενός κατώτερου Θεού δημιουργού του κακού, γεμάτος ασχήμια και αμαρτίες από τον οποίο έπρεπε να δραπετεύσουν στον ουράνιο κόσμο του Καλού Θεού. Η γνωστική κοσμολογία και μεταφυσική είναι διαμετρικά αντίθετες από την παραδοσιακή χριστιανική της Βίβλου (Μπαρτ Ερμιν, σχόλια στον Κώδικα Τchacos «Η εναλλακτική θεώρηση του ευαγγελίου του Ιούδα»)

Τέτοιες θεολογικο-φιλοσοφικές απόψεις που καλλιεργήθηκαν τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, στοιχειοθέτησαν τις περίφημες διαμάχες διαφόρων χριστιανικών ομάδων και δογμάτων. Από την θέση αυτή, ο Κώδικας Tchacos είναι μια ιστορική τους αντανάκλαση εξαιρετικής επιστημονικής αξίας γιατί διαφωτίζει ακόμα περισσότερο τις συνθήκες συγκρότησης της επίσημης χριστιανικής εκκλησίας και της διαμόρφωσης της «ορθόδοξης» αντίληψης του χριστιανικού δόγματος όπως έφτασε μέχρι τις μέρες μας. Ο Κώδικας που ανακαλύφθηκε, μας δείχνει την ύπαρξη της «άλλης πλευράς» της χριστιανοσύνης.

Ο Βούρστ, μετά την ενδελεχή αντιπαραβολή των Αιρέσεων του Ειρηναίου με το κοπτικό ευαγγέλιο, συμπεραίνει ότι ο Ειρηναίος είχε ακούσει για την ύπαρξη του ευαγγελίου του Ιούδα και προτείνει, από τα συμφραζόμενα την «εύλογη» ταύτιση με τον Κώδικα Tchacos. Με δεδομένο ότι δεν υπάρχουν ενδείξεις για πολλά ευαγγέλια του Ιούδα κατά την αρχαιότητα, το χρονολογεί μετά τη συγγραφή του πρωτότυπου ελληνικού (πριν το 180) εξαιτίας της αναφοράς του Ειρηναίου ότι χρησιμοποιήθηκε από τους αντίπαλους της ορθόδοξης διδασκαλίας για να στηρίξουν το δόγμα τους. Η ακριβής χρονολόγηση είναι δύσκολη, όμως το ευαγγέλιο (σελ. 36) του Κώδικα αναφέρεται στις Πράξεις των Αποστόλων (1:15-26) που χρονολογούνται γύρω στο 90-100 μ.Χ και μνημονεύεται η αντικατάσταση του Ιούδα από τον Ματθία. Συμπερασματικά, το πρωτότυπο ελληνικό θα πρέπει να γράφτηκε γύρω στον 2ο μ.Χ αιώνα.

Για την χρονολόγηση του Κώδικα χρησιμοποιήθηκε, εξαιτίας των άγνωστων συνθηκών ανακάλυψής του, η παραδοσιακή συγκριτική μέθοδος του ύφους και των γλωσσολογικών στοιχείων με τα χρονολογημένα χειρόγραφα των Κωδίκων του αρχείου Ναγκ Χαμαντί (1ο μισό του 4ου αιώνα), μια δύσκολη και με αβέβαια αποτελέσματα διαδικασία. Μερικά από τα κείμενα του Κώδικα Tchacos, ήταν ήδη γνωστά από το Ναγκ Χαμαντί.

Η ανάλυση με ραδιενεργό άνθρακα C14, υπέδειξε τα τέλη του 3ου αιώνα (3ο τέταρτο, περίπου 280 μ.Χ) η οποία όμως ίσως βεβαιωθεί μετά την ανάλυση και των υπολειμμάτων του πλαϊνού δεσίματος του βιβλίου. Αν βεβαιωθεί η προτεινόμενη χρονολόγηση και η ταύτιση του κώδικα Tchacos με το Ευαγγέλιο του Ιούδα (το ελληνικό πρωτότυπο) του Ειρηναίου τότε θα υπάρχει μια σημαντική ιστορική πηγή μελέτης του γνωστικισμού και ιδιαίτερα του σηθιανού (από τον Σηθ, γιο του Αδάμ, γενάρχη των Εβραίων) των προγενέστερων του Ειρηναίου χρόνων, δηλαδή πριν το 180 μ.Χ. Πράγμα που θα σημαίνει ότι το ξεχωριστό αυτό κίνημα αναπτύχθηκε στα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Η μέχρι σήμερα πηγή για το θρησκευτικό αυτό κίνημα και τις θεολογικές διαμάχες που προκάλεσε ήταν το έργο του Ειρηναίου.

Ο Μάρβιν Μάιερ, καθηγητής βιβλικών και χριστιανικών σπουδών (Πανεπιστήμιο Τσάπμαν), επιφανής μελετητής του γνωστικισμού, σχολιάζει εκτεταμένα την σχέση του Ιούδα με τους Γνωστικούς, βασιζόμενος στις αναφορές των Αιρέσεων του Ειρηναίου για την συγγραφή του ευαγγελίου από τους Καϊνίτες, που κατηγορούνται ως αιρετικοί, επειδή εξάρουν σκοτεινές προσωπικότητες της Βίβλου. Ο Ειρηναίος είναι η μοναδική μαρτυρία για τους Καϊνίτες και στον Κώδικα Tchacos δεν γίνεται καμία σχετική αναφορά. Στα κείμενα του Ναγκ Χαμαντί υπάρχουν άμεσες αναφορές στον αγγελικό άρχοντα Κάιν που όπως και το Ευαγγέλιο του Ιούδα ανήκουν στον σηθιανό γνωστικισμό. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα πρώϊμα σηθιανά κείμενα, (και το ευαγγέλιο του Ιούδα), υιοθετούν πλατωνικές (Τίμαιος) και νέο-πλατωνικές έννοιες και ιδέες για το θεό και το Σύμπαν αν και διαφοροποιούνται σημαντικά.

Οι επιστημονικές μέθοδοι ταυτοποίησης
Για την επαλήθευση της αυθεντικότητας του Ευαγγελίου του Ιούδα, τα χειρόγραφα υποβλήθηκαν στις παρακάτω μεθόδους που δεν θα επιβάρυναν την εύθραυστη κατάστασή του.

• Χρονολόγηση των παπύρων με ραδιενεργό άνθρακα C14, από το Πανεπιστήμιο της Αριζόνα (χρονολόγησε επίσης τα Χειρόγραφα της Νεκρής Θάλασσας). Τα αποτελέσματα το κατατάσσουν μεταξύ του 3ου και 4ου μ.Χ. αιώνα (220-340).
• Υφολογική και γλωσσολογική σύγκριση από επιφανείς μελετητές (Κασσέρ, Εμμελ και Μέϊερ) του Κώδικα με άλλα αυθεντικά παρόμοια χειρόγραφα της ίδιας περιόδου (κώδικες Ναγκ Χαμαντί). Η μέθοδος χρονολόγησε το Ευαγγέλιο του Ιούδα σύγχρονο με τους Κώδικες Ναγκ Χαμαντί και το κατέταξε στα γνωστικά κείμενα της ίδιας περιόδου. Το γεγονός ότι περιέχουν μια μετεξέλιξη της γνωστικής θεώρησης του 2ου αιώνα, αποκλείει την περίπτωση της πλαστογραφίας γιατί είναι δύσκολο να «κατασκευαστεί» η εικόνα ενός κόσμου άγνωστου στη σύγχρονη εποχή.
• Σύγκριση μέσω Παλαιογραφικής ανάλυσης των γραφικών στοιχείων (γράμματα). Ο Σ. Εμμελ, καθηγητής Κοπτικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου κατέληξε πως η γραφή δεν είναι ταυτόσημη μεν αλλά παρόμοιου τύπου με τα χειρόγραφα Ναγκ Χαμαντί (4ος αιώνας) και συγκλίνει στην άποψη πως το Ευαγγέλιο του Ιούδα γράφτηκε από γραφέα γύρω στο 400 μ.Χ. Αποκλείει την περίπτωση διπλογραφής ή πλαστογραφίας γιατί η σύνθεση θα προϋπόθετε υλικό από γνήσιο αρχαίο πάπυρο, απομίμηση συγκεκριμένης κοπτικής γραφής, γραμματικής, ύφους και γλωσσολογικών στοιχείων. Οι συγκεκριμένοι ειδικοί που θα μπορούσαν να κάνουν κάτι τέτοιο είναι απελπιστικά λίγοι.
• Ανάλυση της αρχαίας μελάνης για την χωροχρονική ταυτοποίηση του χειρογράφου από την McCrone Associates ειδικευμένη στην ανάλυση αρχαίας μελάνης. Η διαδικασία αποκάλυψε ότι τα συνθετικά στοιχεία της μελάνης είναι χαρακτηριστικά του 3ου και 4ου αιώνα μ.Χ. και ο τύπος αυτός χρησιμοποιούνταν από τους Κόπτες γραφείς.
• Φασματοσκοπική Ανάλυση της μάζας με δείγματα από τον πάπυρο και την μελάνη. Η ανάλυση αποκάλυψε αυθεντικό αιγυπτιακό χειρόγραφο του 3ου ή 4ου αιώνα μ.Χ. Οι διορθώσεις που φέρει το χειρόγραφο έγιναν αμέσως μετά την ολοκλήρωση της συγγραφής του.

Προσωπικά συμπεράσματα
To εγχείρημα του National Geographic προκάλεσε ήδη ποικίλα σχόλια και από τη φύση του είναι ανοικτό σε κάθε τύπο θεολογικής, κοινωνικής, επιστημονικής ή άλλης θεώρησης και σχολιασμού. Επιχειρήσαμε να παρουσιάσουμε μια διαφορετική προσέγγιση μακριά από τις συνήθεις κραυγές για την επικινδυνότητά του και το σατανιστικό του περιεχόμενο. Ο σπουδαίος φιλόσοφος εμπειριστής Φράνσις Μπέικον πριν από 4 αιώνες στη φράση του «Η γνώση είναι δύναμη» διατύπωνε το όραμά του για την ωφελιμότητα της επιστήμης και τη συμβολή της στην βελτίωση της ανθρώπινης γνώσης και ζωής γενικότερα.

Ο ιστορικός και φιλόσοφος Τόμας Κουν, διατύπωσε την θεωρία του Παραδείγματος (διάφορες γνωσιολογικές, οντολογικές, μεθοδολογικές παραδοχές και γενικοί κανόνες) που παρέχει στους επιστήμονες μια συνεκτική εικόνα του κόσμου. Στα πλαίσια του Παραδείγματος επιλύονται γρίφοι και ελέγχονται οι δυνατότητές του, ενώ αντίθετα η ανεπάρκειά του οδηγεί κατά κανόνα σε περιόδους κρίσεις που οι ιστορικοί έχουν ονομάσει επιστημονικές επαναστάσεις. Ετσι μέσα από μια πολύπλοκη διαδικασία δημιουργείται ένα νέο Παράδειγμα, ασύμμετρο με το προηγούμενο και οι επιστήμονες βλέπουν διαφορετικά τον κόσμο. Το ουσιώδες της διαδικασίας είναι η επινόηση, η επεξεργασία αλλα και η εγκατάλειψη των διαφόρων επιστημονικών θεωριών. Ο Κουν μας αναγκάζει να στραφούμε και στις πολιτισμικές πλευρές ενός επιστημονικού εγχειρήματος που είναι ορατές μέσα από τις θεσμικές και κοινωνικές διεργασίες της επιστημονικής κοινότητας.

Αν και δεν μπορούμε να μιλήσουμε για την επιστημονικότητα του θεολογικού λόγου της πρωτοχριστιανικής εποχής, ωστόσο μπορούμε να εντάξουμε τις προσπάθειες οριοθέτησης και νομιμοποίησης της χριστιανικής πίστης στο ευρύτερο πλαίσιο του «ορθόδοξου» Παραδείγματος. Στην περίπτωσή μας, μπορεί να ταυτιστεί με τον Κανόνα των 27 ιερών βιβλίων της Καινής Διαθήκης που αποτελούν την πεμπτουσία της χριστιανικής αλήθειας.

Ο ιστορικός της Επιστήμης, C. C. Gillispie γράφει στο βιβλίο του «Στην κόψη της αλήθειας»:
Δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε ότι το σύγχρονο οικοδόμημα του Δυτικού Πολιτισμού με ό,τι το συνιστά (φιλοσοφία, ιστορία, λογοτεχνία, επιστήμες, τεχνολογία, πολιτική, δίκαιο) είναι θεμελιωμένο στον Χριστιανισμό που τον επένδυσε με τον « ιστορικό σκοπό της εκπλήρωσης». Πουθενά αλλού δεν δημιουργήθηκε παρόμοια κουλτούρα με την Δυτική. Η σκληρή δοκιμασία θα αρχίσει όταν τα όργανα της δύναμης που έφτιαξε η Δύση περάσουν στα χέρια ανθρώπων που δεν είναι από τη Δύση, διαπλασμένων σε πολιτισμούς και θρησκείες που τους αφήνουν άδειους από το δυτικό αίσθημα κάποιας απώτερης ευθύνης απέναντι στον ιστορικό άνθρωπο. Αυτή είναι η εγκόσμια κληρονομιά του Χριστιανισμού και η παγκοσμιότητά του.

Ο Albert Einstein είπε πως είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί η επιστήμη δεν δημιουργήθηκε στην Κίνα ή την Ινδία. Το πρόβλημα είναι μάλλον γιατί την δημιούργησε η Ευρώπη, επειδή η επιστήμη είναι ένα εξαιρετικά επίπονο και απίθανο εγχείρημα.

Φιλ. Χατζημπεκιάρη
Αποκλειστικά για το myHoroscope και την ομάδα Editors & Staff

Συμβουλευόμενες πηγές και βιβλιογραφία

• National Geographic.com
• National Geographic, ελληνική έκδοση, τεύχος Μαίου 2006
• Κ. Γαβρόγλου, Το παρελθόν των Επιστημών ως Ιστορία, Παν. εκδ. Κρήτης, 2004
• C.C. Gillispie, Στην κόψη της αλήθειας, εκδ. ΜΙΕΤ 1994

Φωτογραφίες: Κένεθ Γκάρετ ©2006 National Geographic Society